آزمایش‌های چکاپ بر اساس گروه‌های سنی

بسیاری از بیماری‌ها در مراحل اولیه بی‌علامت‌اند، اما با آزمایش‌های چکاپ دوره‌ای قابل شناسایی و پیشگیری هستند. در این راهنما، آزمایش‌های پیشنهادی برای هر گروه سنی به‌همراه توضیح کوتاه، شرط انجام و فاصله زمانی پیگیری آورده شده است تا بتوانید پیگیری سلامت را هدفمند انجام دهید.

نکته: توصیه‌های زیر برای افراد بدون علامت و کم‌خطر هستند. در صورت وجود علائم، بیماری زمینه‌ای، بارداری، مصرف دارو یا سابقه خانوادگی پرخطر، حتماً طبق نظر پزشک عمل کنید.

چرا آزمایش‌های چکاپ دوره‌ای مهم است؟

آزمایش‌های چکاپ به تشخیص زودهنگام مشکلات شایع مانند دیابت، اختلالات تیروئید، کم‌خونی ناشی از فقر آهن و اختلالات چربی خون کمک می‌کند و با اصلاح سبک زندگی یا درمان به‌موقع، از عوارض طولانی‌مدت پیشگیری می‌شود.

نوزادان (۰ تا ۱۲ ماه)

• • غربالگری نوزادان: مطابق پروتکل ملی.

• • بیلی‌روبین سرم (در صورت زردی): ارزیابی شدت یرقان نوزادی.

• • CBC و CRP (در موارد منتخب): بررسی عفونت یا کم‌خونی.

• • ویتامین D (در ریسک بالا): ارزیابی کمبود.
    فاصله انجام: طبق نظر پزشک کودکان و نتایج غربالگری.

کودکان (۱ تا ۱۲ سال)

• • CBC و فریتین: غربالگری کم‌خونی و ذخایر آهن. سالیانه در ریسک‌بالا.

• • ویتامین D: در مناطق کم‌آفتاب یا رژیم‌های محدود.

• • مدفوع (انگل) در مناطق بومی یا نشانه‌دار: بررسی عفونت‌های انگلی.

• • قند ناشتا FBS (ریسک بالا): چاقی، سابقه خانوادگی دیابت.
    فاصله انجام: ۱ تا ۲ سال یک‌بار یا بر حسب ریسک.

نوجوانان (۱۲ تا ۱۸ سال)

• • CBC و فریتین: به‌ویژه در دختران با قاعدگی‌های سنگین.

• • پروفایل لیپیدی (کلسترول، LDL، HDL، TG): نخستین‌بار در حوالی بلوغ، سپس طبق ریسک.

• • TSH و در صورت نیاز Free T4: در علائم تیروئید یا سابقه خانوادگی.

• • گلوکز: FBS یا HbA1c (ریسک بالا): اضافه وزن، سابقه خانوادگی.
    فاصله انجام: ۱ تا ۳ سال یک‌بار یا بر اساس ریسک

زنان جوان (۱۸ تا ۳۹ سال)

• • CBC، فریتین: کم‌خونی فقر آهن شایع است. سالیانه در صورت علائم یا قاعدگی‌های سنگین.

• • TSH/Free T4: در علائم کم‌کاری یا پرکاری، یا برنامه بارداری.

• • پروفایل لیپیدی: از ۲۰ سالگی یک‌بار خط پایه و سپس هر ۴ تا ۶ سال؛ در ریسک بالا زودتر و مکرر.

• • FBS یا HbA1c: در BMI بالا، سابقه خانوادگی دیابت یا سندرم متابولیک.

• • آزمایش ادرار کامل (UA): در علائم ادراری یا پیگیری ریسک‌ها.

• • هورمون‌ها (در صورت اندیکاسیون): مانند پرولاکتین، آندروژن‌ها در اختلالات قاعدگی.
    فاصله انجام: سالیانه برای آیتم‌های پایه در افراد با ریسک متوسط.

مردان جوان (۱۸ تا ۳۹ سال)

• • CBC، فریتین: بررسی کم‌خونی و ذخایر آهن در رژیم‌های محدود یا علائم.

• • پروفایل لیپیدی: خط پایه از ۲۰ سالگی، سپس هر ۴ تا ۶ سال.

• • FBS یا HbA1c: در اضافه وزن، سابقه خانوادگی یا فشار خون بالا.

• • TSH/Free T4: در علائم یا سابقه خانوادگی.

• • آزمایش ادرار کامل (UA): در علائم ادراری.
    فاصله انجام: سالیانه برای موارد پایه برحسب ریسک.

زنان میانسال (۴۰ تا ۵۹ سال)

• • پروفایل لیپیدی: حداقل هر ۲ تا ۴ سال؛ در ریسک بالا سالیانه.

• • FBS و/یا HbA1c: هر ۱ تا ۳ سال، بسته به ریسک.

• • TSH/Free T4: سالیانه در علائم یا سابقه.

• • عملکرد کبد (ALT/AST) و کلیه (BUN/Cr/eGFR): در ریسک‌های متابولیک/دارویی.

• • ویتامین D و کلسیم (در ریسک پوکی‌استخوان): طبق نظر پزشک.

• • CA-125 فقط با اندیکاسیون بالینی/تصویربرداری: هرگز ابزار غربالگری عمومی نیست.
    فاصله انجام: ۱ تا ۲ سال برای اغلب آیتم‌های پایه.

مردان میانسال (۴۰ تا ۵۹ سال)

• • پروفایل لیپیدی: هر ۲ تا ۴ سال؛ ریسک بالا سالیانه.

• • FBS/HbA1c: هر ۱ تا ۳ سال.

• • TSH/Free T4: بر اساس علائم/سابقه.

• • عملکرد کبد/کلیه: در ریسک‌های متابولیک، دارویی یا فشار خون بالا.

• • PSA (با مشاوره): تصمیم مشترک پزشک و بیمار بر اساس ریسک و ترجیح فردی؛ PSA غربالگری همگانی قطعی نیست.
    فاصله انجام: ۱ تا ۲ سال برای آیتم‌های پایه.

سالمندان (۶۰ سال به بالا)

• • CBC: کم‌خونی‌های تغذیه‌ای یا مزمن.

• • پروفایل لیپیدی: در پیگیری عوامل خطر قلبی.

• • FBS/HbA1c: ارزیابی دیابت و کنترل آن.

• • عملکرد کلیه (BUN/Cr/eGFR) و الکترولیت‌ها: پایش بیماری مزمن کلیه/داروها.

• • عملکرد کبد (ALT/AST/ALP/بیلی‌روبین): داروها، کبد چرب یا بیماری‌های کبدی.

• • TSH/Free T4: تغییرات عملکرد تیروئید با افزایش سن.

• • ویتامین B12 و ویتامین D (در ریسک کمبود): ارزیابی نورولوژیک/استخوان.
    فاصله انجام: غالباً سالیانه، بسته به وضعیت بالینی.

نکات آمادگی قبل از آزمایش

• • ناشتایی: برای FBS و اغلب پروفایل لیپیدی ناشتا بودن لازم است.

• • داروها و مکمل‌ها: مصرف را به آزمایشگاه اطلاع دهید؛ بیوتین می‌تواند برخی تست‌ها را مخدوش کند.

• • زمان خونگیری: ترجیحاً صبح و با حداقل استرس.

• • پیش‌آنالیتیک: از فعالیت شدید پیش از خونگیری بپرهیزید، هیدراته باشید.

چه کسانی باید زودتر و مکرر چکاپ دهند؟

• • سابقه خانوادگی دیابت، بیماری‌های زودرس قلبی، تیروئید

• • چاقی، فشار خون بالا، اختلالات لیپید

• • مصرف داروهای مزمن مؤثر بر کبد/کلیه/تیروئید

• • بارداری یا برنامه بارداری

• • علائم بالینی مداوم

پرسش‌های پرتکرار (FAQ)

آیا همه باید هر سال همه آزمایش‌ها را بدهند؟ خیر. انتخاب و فاصله انجام بر اساس سن، ریسک و نظر پزشک است.
برای پروفایل لیپیدی ناشتا باشم؟ بهتر است؛ برخی دستورالعمل‌ها در شرایط خاص ناشتایی را الزامی نمی‌دانند، اما برای تفسیر یکنواخت بهتر است ناشتا باشید.
اگر TSH طبیعی باشد، باز هم مشکل تیروئید ممکن است؟ در برخی موارد بله؛ در صورت علائم، ارزیابی Free T4/Free T3 مفید است.
PSA برای همه مردان ضروری است؟ خیر؛ تصمیم غربالگری باید مشترک و مبتنی بر ریسک باشد.
کم‌خونی در زنان جوان شایع است؟ بله؛ CBC و فریتین به‌ویژه در قاعدگی‌های سنگین توصیه می‌شود

جمع‌بندی

چکاپ آزمایشگاهی باید سن‌محور و ریسک‌محور باشد. با انتخاب آزمون‌های درست، تفسیر در بستر بالینی و رعایت آمادگی قبل از آزمایش، می‌توان از بیماری‌ها زودتر باخبر شد و درمان مؤثرتری داشت.

منابع

McPherson, Richard A., and Matthew R. Pincus. Henry’s clinical diagnosis and management by laboratory methods E-book. Elsevier Health Sciences, 2021.

Williamson, Mary A., and L. Michael Snyder. Wallach’s Interpretation of Diagnostic Tests: Pathways to Arriving at a Clinical Diagnosis. Lippincott Williams & Wilkins, 2014.

Maxcy, Kenneth Fuller, et al. Maxcy-Rosenau-Last public health & preventive medicine. McGraw-Hill, 2008.