هوموسیستینوریا یک اختلال متابولیک اتوزومال مغلوب ناشی از کمبود آنزیم سیستاتیونین β-سنتاز (CBS) است که به افزایش هوموسیستئین و معمولاً متیونین در خون و ادرار منجر میشود. درگیریهای بالینی، از بافت همبند و چشم تا سیستم عصبی و عروق بزرگ را در بر میگیرد و بدون مدیریت، خطر حوادث ترومبوتیک را بالا میبرد.
هوموسیستینوریا چیست و چرا رخ میدهد
در مسیر متابولیسم متیونین، تبدیل هموسیستئین به سیستاتیونین به آنزیم CBS و کوفاکتور پیریدوکسال-۵-فسفات (فرم فعال B6) نیاز دارد. نقص ژن CBS این مسیر را میبندد و هموسیستئین تجمع پیدا میکند. پیامدها: آسیب اندوتلیال، اختلال بافت همبند، و در طولانیمدت افزایش ریسک ترومبوز و سکته.
علائم بالینی و عوارض مهم
جابجایی عدسی چشم، آراکنوداکتیلی، اسکولیوز و ناهنجاریهای قفسه سینه، قرمزی گونهها، مشکلات یادگیری یا اختلالات شناختی، و مهمتر از همه ترومبوز وریدی/شریانی. هر مورد با هم رخ نمیدهد، اما خطر عروقی جدی است و باید فعالانه کنترل شود.
تشخیص آزمایشگاهی استاندارد
tHcy (Total Homocysteine): بهطور معنیدار بالا.
متیونین پلاسما: اغلب بالا، مبنای غربالگری نوزادان در بسیاری از برنامهها.
پروفایل آمینواسیدها: برای الگوی کامل.
تستهای ژنتیک (CBS): تأیید جهش.
آزمونهای آنزیمی: در موارد منتخب جهت اثبات نقص فعالیت آنزیم.
توجه: در برخی فنوتیپها و شرایط تغذیهای، الگوهای متغیری از متیونین دیده میشود، بنابراین پانل کامل را در تفسیر دخیل کنید.
درمان مبتنی بر پاسخ به پیریدوکسین
دو الگوی عملی داریم:
- حساس به پیریدوکسین: دوزهای بالای B6 میتواند tHcy را بهطور معنیداری پایین بیاورد.
- غیرحساس به پیریدوکسین: تمرکز روی بتائین (تقویت مسیر ریمتیلاسیون)، فولات و ویتامین B12 و رژیم کنترلشده متیونین.
در هر دو حالت، هدف کاهش tHcy و پیشگیری از ترومبوز است. پیگیری دورهای آزمایشگاهی و مشاوره ژنتیک ضروری است.
آنالیتهای کلیدی و نوع نمونه
- هموسیستئین کل (tHcy): مارکر اصلی پیگیری.
- متیونین: شاخص تشخیصی و غربالگری.
- پروفایل آمینواسید: تکمیل تصویر متابولیک.
- تست ژنتیک CBS: تعیین جهش.
نمونهها:
- خون وریدی: 0.5 تا 7 mL سرم یا پلاسما تازه برای tHcy و متیونین.
- ادرار: برای بررسی دفع هموسیستئین در موارد خاص.
- Dried Blood Spot (DBS): در نوزادان کاربردی است؛ مقادیر tHcy ممکن است اندکی کمتر گزارش شود و نیاز به تفسیر محتاطانه دارد.
شرایط نمونهگیری، انتقال و نگهداری
جدا کردن سریع پلاسما/سرم: حداکثر تا 60 دقیقه پس از خونگیری برای جلوگیری از افزایش مصنوعی tHcy.
نگهداری: پلاسما در 4°C تا حدود ۲ هفته پایدار؛ در −20°C یا پایینتر برای نگهداری طولانیمدت.
پیشآنالیتیک: پرهیز از همولیز و لیپمی، ثبت وضعیت ناشتا و داروها. در نوزادان، رعایت حجم کم و برچسبگذاری دقیق.
نکات مهم برای آزمایشگاه
مسیر انتقال سریع به بخش بیوشیمی را تعریف کن.
SOP برای خونگیری، جدا سازی و انجماد سریع داشته باش.
کنترل کیفیت ماتریکسهای مختلف (سرم، پلاسما، DBS) را جداگانه پایش کن.
در گزارش، محدودههای مرجع سنی و شرایط نمونه را ذکر کن.
پرسشهای پرتکرار (FAQ)
۱) آیا همه بیماران به B6 پاسخ میدهند؟ خیر. بخشی از بیماران حساس به پیریدوکسین هستند و با دوزهای بالا بهبود نشان میدهند؛ بقیه به بتائین/فولات/B12 و رژیم نیاز دارند.
۲) مهمترین هدف درمان چیست؟ کاهش tHcy برای پیشگیری از عوارض ترومبوتیک و بهبود پیامدهای عصبی و چشمی.
۳) برای غربالگری نوزادان چه چیزی اندازهگیری میشود؟ معمولاً متیونین روی DBS؛ موارد مثبت با tHcy و ارزیابیهای تکمیلی پیگیری میشوند.
۴) چرا جداسازی سریع نمونه اهمیت دارد؟ ادامه متابولیسم سلولی در لوله میتواند tHcy را کاذب بالا نشان دهد.
۵) آیا رژیم غذایی مؤثر است؟ بله، محدودیت منطقی متیونین و مصرف کافی کوفاکتورها در کنار درمان دارویی توصیه میشود.
جمعبندی
هوموسیستینوریا با تشخیص بهموقع و رعایت دقیق پیشآنالیتیک، کاملاً قابل مدیریت است. انتخاب درست درمان بر پایه پاسخ به پیریدوکسین و پیگیری آزمایشگاهی منظم، خطر عوارض عروقی را بهطور چشمگیری کاهش میدهد.
منابع
Nelson Textbook of Pediatrics, Amino Acid Disorders: Homocystinuria (CBS deficiency).
دستورالعملهای معتبر متابولیک و منابع ژنتیک بالینی مرتبط با CBS.
کانسپت کلی متن
دکتر زهره سلیمی، مسئول فنی بخش بیوشیمی و هورمون آزمایشگاه پاتوبیولوژی بصیر
بازنویسی و ویرایش متن
رویا مختاریان، پژوهشگر و مسئول بخش تحقیقات و توسعه آزمایشگاه پاتوبیولوژی بصیر
