مولتیپل اسکلروزیس (MS)

مولتیپل اسکلروزیس (MS) یک بیماری عصبی پیچیده و معمولاً غیرقابل‌پیش‌بینی است که بر سیستم عصبی مرکزی (CNS) که شامل مغز و نخاع می‌شود، تأثیر می‌گذارد. این بیماری با طیف گسترده‌ای از علائم مشخص می‌شود و می‌تواند تأثیر بسیاری بر کیفیت زندگی فرد داشته باشد.

بررسی اجمالی

بیماری ناشی از سیستم ایمنی: MS  یک بیماری خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به‌اشتباه به پوشش محافظ نورون‌ها به نام میلین حمله می‌کند. میلین به تسهیل انتقال مؤثر سیگنال‌های الکتریکی بین نورون‌ها کمک می‌کند.

علل و فاکتورهای خطر

علت دقیق MS مشخص نیست، اما گفته می‌شود این بیماری ناشی از ترکیبی از فاکتورهای ژنتیکی، محیطی و سیستم ایمنی است.
برخی از فاکتورهای خطر عبارت‌اند از: سابقه خانوادگی MS ، برخی عفونت‌های ویروسی (مانند ویروس اپشتین بار)، کمبود ویتامین D و سیگارکشیدن.

انواع MS

•         MS  عودکننده- فروکش‌کننده (RRMS) : این شایع‌ترین فرم است که با دوره‌هایی از تشدید علائم (عود) و با بهبود نسبی یا کامل مشخص می‌شود.

•         MS  پیش‌رونده اولیه (PPMS) : در این فرم، علائم به‌تدریج بدون مراحل عود و بهبود مشخص بدتر می‌شوند.

•         MS پیش‌رونده ثانویه (SPMS) : بسیاری از افراد مبتلا به RRMS در نهایت به SPMS تبدیل می‌شوند که بیماری به طور پیوسته با یا بدون عود بدتر می‌شود.

•         MS  پیش‌رونده عودکننده (PRMS) : یک فرم کمتر شایع است که با وخامت مداوم با عودهای متوالی مشخص می‌شود.

علائم

علائم MS در افراد بسیار متفاوت است اما می‌تواند شامل خستگی، ضعف، مشکل در راه‌رفتن، بی‌حسی یا سوزن‌سوزن‌شدن، اسپاسم عضلانی، مشکلات هماهنگی و تعادل، مشکلات بینایی (مانند تاری دید، دوبینی)، اختلال عملکرد مثانه و روده، اختلال شناختی و تغییرات عاطفی

ایمونو-فیزیولوژی مولتیپل اسکلروزیس (MS)

این موضوع یک میانکنش پیچیده بین سیستم ایمنی و سیستم عصبی مرکزی (CNS) است. MS یک بیماری خودایمنی است که سیستم ایمنی به‌اشتباه به بافت‌های بدن، در این مورد، غلاف میلین اطراف نورون‌ها در CNS، حمله می‌کند.

• فعال‌سازی سیستم ایمنی

در بیماری MS ، سیستم ایمنی بدن به طور نامناسبی فعال می‌شود. محرک دقیق این پاسخ ایمنی به‌خوبی شناخته نشده، اما گفته می‌شود که ترکیبی از حساسیت ژنتیکی و فاکتورهای محیطی را شامل می‌شود.

یک نظریه می‌گوید که عفونت، احتمالاً توسط یک ویروس، باعث ایجاد پاسخ خودایمنی در افراد دارای استعداد ژنتیکی به MS  شود.

• پاسخ خودایمنی

پس از فعال‌شدن، سلول‌های ایمنی (مخصوصاً سلول‌های T)، به آنتی‌ژن‌های میلین که اجزای غلاف میلین هستند، حساس می‌شوند.

این سلول‌های T خودواکنشی می‌توانند از سد خونی مغزی (BBB) عبور کرده و وارد CNS شوند که با میلین مواجه می‌شوند و پاسخ ایمنی را آغاز می‌کنند.

• التهاب و دمیلیناسیون

سلول‌های T خود واکنشی میلین را به‌عنوان بافت خارجی یا آسیب‌دیده تشخیص می‌دهند و سیتوکین‌های پیش التهابی مانند اینترلوکین-2 و اینترفرون – گاما را آزاد می‌کنند.

این سیتوکین‌ها سایر سلول‌های ایمنی مانند ماکروفاژها و سلول‌های B را به محل التهاب در CNS جذب می‌کنند.

این سلول‌های ایمنی با هم باعث التهاب می‌شوند و به غلاف میلین حمله می‌کنند و موجب تخریب یا دمیلینه شدن آن می‌شوند.

• تشکیل ضایعات

حمله ایمنی به میلین موجب تشکیل ضایعات MS  می‌شود که در آنها مناطقی از نورون‌ها دمیلینه شده‌اند.

ازآنجایی‌که میلین آسیب‌دیده یا از بین می‌رود، هدایت عصبی مختل می‌شود که موجب بروز علائم عصبی مختلف در بیماران MS  می‌شود.

• باندهای الیگوکلونال

در بسیاری از بیماران MS ، آنالیز مایع مغزی نخاعی (CSF) وجود باندهای اولیگوکلونال را نشان می‌دهد که باندهای پروتئینی غیرطبیعی هستند که نشان‌دهنده پاسخ ایمنی در CNS هستند. این یافته بیشتر ماهیت خودایمنی این بیماری را تأیید می‌کند.

• عود و بهبودی

در شایع‌ترین فرم MS ، MS  عودکننده- فروکش‌کننده (RRMS)، حملات خودایمنی ثابت نیستند، اما در دوره‌های متمایز یا عود رخ می‌دهند. ممکن است دوره‌های بهبودی نیز به دنبال داشته باشند که در آن سیستم ایمنی تا حدی بخشی از آسیب میلین را ترمیم می‌کند و علائم بهبود می‌یابد.

• پیشرفت و تخریب عصبی

با گذشت زمان، در بسیاری از موارد، توانایی CNS برای ترمیم میلین کاهش می‌یابد و التهاب مزمن موجب تخریب مداوم اعصاب می‌شود. این امر به تبدیل RRMS به MS پیش‌رونده ثانویه (SPMS) در برخی از بیماران و به MS پیش‌رونده اولیه (PPMS) در برخی دیگر کمک می‌کند.

درک ایمونوفیزیولوژی MS  برای توسعه داروهایی که می‌توانند پاسخ ایمنی را اصلاح کنند، التهاب را کاهش دهند و در نهایت از CNS در برابر آسیب بیشتر محافظت کنند، بسیار مهم است. تحقیقات مداوم در این حوزه، به‌منظور بهبود درک ما از این بیماری و بهبود گزینه‌های درمانی برای افراد مبتلا به MS  ادامه دارد.

تشخیص

تشخیص MS  می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، زیرا هیچ آزمایش قطعی واحدی وجود ندارد. ترکیبی از سابقه پزشکی، معاینات عصبی، MRI و گاهی آنالیز مایع نخاعی برای تشخیص استفاده می‌شود.

• هیچ آزمایش خون واحدی وجود ندارد که بتواند به طور قطعی MS را تشخیص دهد، اما آزمایش‌های خون همچنان می‌توانند با کمک به رد سایر بیماری‌هایی که ممکن است با علائم مشابه ظاهر شوند، در روند تشخیص نقش داشته باشند. در اینجا چند آزمایش خون می‌گوییم که در ارزیابی MS  استفاده می‌شود:

1.        شمارش کامل خون (CBC)

•         CBC مقدار انواع مختلف گلبول‌های خون از جمله گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها را اندازه‌گیری می‌کند. CBC خود MS را تشخیص نمی‌دهد، اما می‌تواند به رد سایر بیماری‌ها با علائم مشابه، مانند عفونت یا اختلالات خونی کمک کند.

2.        سرعت رسوب گلبول‌های قرمز (ESR) و پروتئین واکنشی C (CRP)

•         این تست‌ها مارکرهای التهاب را در بدن اندازه‌گیری می‌کنند. افزایش مقدار ESR یا CRP نشان‌دهنده یک فرایند التهابی است، اما مختص MS  نبوده و در بیماری‌های مختلف دیگر قابل‌مشاهده هستند.

3.        مارکرهای خودایمنی و بیماری‌های عفونی

•         آزمایش خون می‌تواند برای بررسی مارکرهای خاص مرتبط با بیماری‌های خودایمنی یا بیماری‌های عفونی انجام شود. این آزمایش‌ها به رد بیماری‌هایی مانند لوپوس، بیماری لایم و HIV کمک می‌کنند که گاهی علائمی مشابه MS  دارند.

4.        مقدار ویتامین D

•         مقدار پایین ویتامین D با افزایش خطر ابتلا به MS  مرتبط است و برخی مطالعات نشان می‌دهند که حفظ مقدار کافی ویتامین D در کنترل این بیماری مفید است. بااین‌حال، آزمایش ویتامین D به‌تنهایی یک آزمایش تشخیصی برای MS  نیست.

5.        سایر آزمایش‌های خون

•         بسته به علائم و سابقه پزشکی فرد، آزمایش‌های خون اضافی برای ارزیابی جنبه‌های مختلف سلامتی انجام می‌گردد که می‌تواند شامل آزمایش‌های مربوط به اختلالات متابولیک، تیروئید و موارد دیگر باشد.

توجه کنید که روش‌های تشخیصی اولیه MS ، ارزیابی بالینی و تصویربرداری، مخصوصاً MRI مغز و نخاع است. MRI می‌تواند ضایعات یا نواحی دمیلینه شده در CNS را که ویژگی MS هستند، آشکار کند.

در برخی موارد، پونکسیون کمری نیز برای آنالیز مایع مغزی نخاعی (CSF) از نظر ناهنجاری‌ها، مانند افزایش تعداد گلبول‌های سفید خون یا وجود باندهای اولیگوکلونال که می‌توانند نشان‌دهنده MS  باشند، انجام می‌شود.

در نهایت، تشخیص MS معمولاً از طریق ترکیبی از یافته‌های بالینی، نتایج MRI و حذف سایر بیماری‌ها انجام می‌شود. آزمایش خون برای رد سایر علل علائم و ارائه اطلاعات اضافی برای تأیید تشخیص استفاده می‌شود.

درمان

•         هیچ درمانی برای MS  وجود ندارد، اما درمان‌های مختلفی برای کنترل علائم، کند کردن پیشرفت بیماری و بهبود کیفیت زندگی بیمار وجود دارد.

•         درمان‌های اصلاح‌کننده بیماری (DMTs) : هدف این داروها اصلاح پاسخ سیستم ایمنی برای کاهش التهاب و کند کردن پیشرفت بیماری است.

•         درمان علامتی ممکن است شامل داروهایی برای درد، اسپاسم عضلانی و سایر علائم خاص باشد.

•         فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی می‌تواند به بهبود تحرک، عملکرد و بهبودی کلی کمک کند.

پیش‌آگهی

•         MS  یک بیماری مزمن با سیر بسیار متغیر است. پیش‌آگهی بستگی به نوع MS ، سن فرد در هنگام تشخیص و اثربخشی درمان دارد.

•         برخی از افراد مبتلا به MS  می‌توانند با حداقل ناتوانی زندگی نسبتاً عادی داشته باشند، اما برخی دیگر ممکن است در طول زمان ناتوانی شدیدی را تجربه کنند.

زندگی با MS

• کنترل MS معمولاً شامل اصلاح سبک زندگی، از جمله ورزش منظم، رژیم غذایی سالم، کنترل استرس و استراحت کافی است.
• حمایت متخصصان، گروه‌های حمایتی و خانواده برای مقابله با چالش‌های فیزیکی و عاطفی MS بسیار مهم است.

توجه کنید که MS در هر فرد متفاوت است و پیشرفت و شدت بیماری می‌تواند بسیار متفاوت باشد. تشخیص زودهنگام و مراقبت‌های پزشکی مناسب می‌تواند به افراد مبتلا به MS کمک کند تا وضعیت خود را به طور مؤثر کنترل و کیفیت زندگی خود را حفظ کنند.

منابع

Dobson R, Giovannoni G. Multiple sclerosis–a review. European journal of neurology. 2019 Jan;26(1):27-40.

Goldenberg MM. Multiple sclerosis review. Pharmacy and therapeutics. 2012 Mar;37(3):175.

Mirmosayyeb O, Shaygannejad V, Bagherieh S, Hosseinabadi AM, Ghajarzadeh M. Prevalence of multiple sclerosis (MS) in Iran: a systematic review and meta-analysis. Neurological Sciences. 2022 Jan;43:233-41.