لیپوپروتئین‌ها ذرات مولکولی مرکبی از چربی‌ها (لیپیدها) و پروتئین‌ها هستند که نقش اصلی آن‌ها حمل و نقل چربی‌ها مانند کلسترول و تری‌گلیسیرید در جریان خون به سلول‌های سراسر بدن است. از آنجا که چربی‌ها به طور طبیعی در آب (مثل خون) نامحلول هستند، برای انتقال آن‌ها به پروتئین‌ها متصل می‌شوند و این ذرات لیپوپروتئینی را تشکیل می‌دهند. هر لیپوپروتئین شامل یک هسته مرکزی حاوی تری‌گلیسیرید و استرهای کلسترول و یک پوسته بیرونی شامل کلسترول آزاد، فسفولیپیدها و آپولیپوپروتئین‌ها (بخش پروتئینی) است که به پایداری و عملکرد آن کمک می‌کند.
لیپوپروتئین‌های پلاسما بر اساس اندازه، ترکیب لیپیدی و آپولیپوپروتئین‌ها به هفت دسته تقسیم می‌شوند: شیلومیکرون‌ها، باقی‌مانده‌های شیلومیکرون، VLDL، باقی‌مانده های VLDL (IDL)، LDL، HDL و. Lp(a)
باقی‌مانده‌های شیلومیکرون، VLDL، IDL، LDL و Lp(a) همگی پرو-آتروژنیک (مسبب تصلب شرایین) هستند، در حالی که HDL ضد-آتروژنیک است. آپولیپوپروتئین‌ها چهار عملکرد اصلی دارند:
- ایفای نقش ساختاری،
- عمل به عنوان لیگاند برای گیرنده‌های لیپوپروتئین،
- هدایت تشکیل لیپوپروتئین‌ها،
- کنترل فعالیت آنزیم‌های دخیل در متابولیسم لیپوپروتئین‌ها.
انواع لیپوپروتئین‌ها و وظایف آن‌ها به شرح زیر است
- شیلومیکرون‌ها (Chylomicrons):
بزرگ‌ترین و سبک‌ترین لیپوپروتئین‌ها هستند که پس از جذب چربی‌ها از روده کوچک تشکیل می‌شوند. وظیفه اصلی آن‌ها انتقال تری‌گلیسیریدها و ویتامین‌های محلول در چربی (مثل ویتامین‌های A، D، E و K) از روده به کبد، ماهیچه‌ها و بافت چربی است. در رگ‌ها آنزیم لیپاز، تری‌گلیسیریدهای شیلومیکرون را تجزیه کرده و اسیدهای چرب آزاد برای تولید انرژی فراهم می‌کند. - لیپوپروتئین با چگالی بسیار پایین (VLDL):
توسط کبد ساخته می‌شود و وظیفه اصلی آن انتقال تری‌گلیسیریدهای تازه ساخته شده از کبد به بافت‌های مختلف بدن مانند بافت چربی است. VLDL مقدار کمی پروتئین دارد و چربی بیشتری نسبت به پروتئین دارد. - لیپوپروتئین با چگالی متوسط (IDL):
واسطه بین VLDL و LDL است و معمولاً در خون به مقدار کمی دیده می‌شود. این لیپوپروتئین نقش انتقال کلسترول را دارد. - لیپوپروتئین با چگالی پایین (LDL):
معروف به “کلسترول بد”، LDL کلسترول را از کبد به سلول‌های بدن منتقل می‌کند. افزایش سطح LDL با تجمع پلاک در عروق و افزایش خطر بیماری‌های قلبی مرتبط است. - لیپوپروتئین با چگالی بالا (HDL):
معروف به “کلسترول خوب”، HDL کلسترول را از بافت‌ها و دیواره عروق جمع‌آوری کرده و به کبد بازمی‌گرداند تا از بدن دفع شود. این فرآیند انتقال معکوس کلسترول باعث محافظت در برابر بیماری‌های قلبی می‌شود.
| نوع لیپوپروتئین | وظیفه اصلی | ویژگی‌ها |
| شیلومیکرون | انتقال تری‌گلیسیرید و ویتامین‌ها از روده به بافت‌ها | بزرگ‌ترین، سبک‌ترین، پروتئین کم |
| VLDL | انتقال تری‌گلیسیرید تازه ساخته شده از کبد به بافت‌ها | پروتئین کم، چربی زیاد |
| IDL | واسطه بین VLDL و LDL، انتقال کلسترول | کمتر دیده می‌شود |
| LDL | انتقال کلسترول از کبد به سلول‌ها | کلسترول بد، افزایش بیماری قلبی |
| HDL | جمع‌آوری کلسترول از بافت‌ها و انتقال به کبد | کلسترول خوب، محافظ قلب |
کلسترول باقی‌مانده (Remnant Cholesterol یا RC) به کلسترول موجود در لیپوپروتئین‌های غنی از تری‌گلیسیرید گفته می‌شود، به ویژه لیپوپروتئین‌های با چگالی بسیار کم (VLDL)، لیپوپروتئین‌های با چگالی متوسط (IDL) و بقایای شیلومیکرون. این ذرات نقش مهمی در متابولیسم چربی‌ها دارند و تری‌گلیسیرید و کلسترول را به سراسر بدن منتقل می‌کنند.
از نظر بالینی، افزایش کلسترول باقی‌مانده با افزایش خطر بیماری‌های قلبی عروقی، بیماری کبد چرب غیرالکلی و التهاب در بدن مرتبط است. نسبت RC به HDL-C (کلسترول خوب) یکی از شاخص‌های مفید برای ارزیابی سلامت قلب و عروق است؛ نسبت بالاتر نشان‌دهنده خطر بیشتر و نسبت پایین‌تر بیانگر تعادل سالم‌تر است.
مجموعه تست‌های مرتبط با کلسترول باقی‌مانده و چربی‌های خون
برای بررسی وضعیت کلسترول و چربی‌های خون، معمولاً مجموعه‌ای از تست‌ها انجام می‌شود که شامل موارد زیر است:
- کلسترول کل (Total Cholesterol): میزان کل کلسترول موجود در خون را اندازه‌گیری می‌کند.
- لیپوپروتئین با چگالی بالا (HDL-C): کلسترول خوب که به حذف کلسترول بد کمک می‌کند.
- لیپوپروتئین با چگالی کم (LDL-C): کلسترول بد که افزایش آن باعث تجمع پلاک در عروق می‌شود.
- تری‌گلیسیرید: نوعی چربی که در خون وجود دارد و بالا بودن آن خطر بیماری قلبی را افزایش می‌دهد.
- کلسترول باقی‌مانده (Remnant Cholesterol): معمولاً به صورت مستقیم اندازه‌گیری نمی‌شود ولی می‌توان آن را از طریق فرمول‌هایی که کلسترول کل منهای HDL و LDL را حساب می‌کنند، تخمین زد. در برخی آزمایشگاه‌ها ممکن است به صورت مستقیم یا با روش‌های پیشرفته‌تر مثل متابولومیکس اندازه‌گیری شود.
اهمیت کلسترول باقی‌مانده
مطالعات جدید نشان داده‌اند که کلسترول باقی‌مانده به اندازه کلسترول LDL (کلسترول بد) در افزایش خطر بیماری‌های قلبی نقش دارد و حتی ممکن است اهمیت بیشتری داشته باشد. این کلسترول در افراد بالغ از حدود ۲۰ تا ۶۰ سالگی افزایش می‌یابد و در بسیاری افراد در سطح بالایی باقی می‌ماند.
نکات مهم
- کلسترول باقی‌مانده بخشی از کلسترول خون است که در ذرات لیپوپروتئینی غنی از تری‌گلیسیرید وجود دارد و نقش مهمی در بیماری‌های قلبی دارد.
- این کلسترول به طور معمول در آزمایش‌های معمول کلسترول به صورت مستقیم گزارش نمی‌شود، اما با توجه به اهمیت آن، پزشکان ممکن است نسبت‌های خاصی مانند RC/HDL را بررسی کنند.
- کنترل وزن و سبک زندگی سالم از مهم‌ترین راه‌های کاهش کلسترول باقی‌مانده و تری‌گلیسیرید است.
در نتیجه، کلسترول باقی‌مانده(RC) یک شاخص مهم در سلامت قلب و عروق است که در کنار سایر تست‌های چربی خون بررسی می‌شود و می‌تواند به تشخیص بهتر ریسک بیماری‌های قلبی کمک کند.
منابع
Feingold, Kenneth R. “Introduction to lipids and lipoproteins.” Endotext [internet] (2024).
Khovidhunkit, Weerapan. “Lipoprotein (a).” Endotext [Internet] (2023).
Linton, MacRae F., et al. “The role of lipids and lipoproteins in atherosclerosis.” Endotext [Internet] (2019).
نویسنده متن
دکتر زهره سلیمی، مسئول فنی بخش بیوشیمی و هورمون آزمایشگاه پاتوبیولوژی بصیر
