کم‌خونی داسی‌شکل یک اختلال خونی ارثی شدید است که با حضور هموگلوبینی غیرطبیعی به نام هموگلوبین S شناخته و موجب درد، آسیب به اندام‌ها و عوارض بسیارِ دیگری می‌شود.
پاتوفیزیولوژی و علائم آن
رخ‌دادن جهش در ژن HBB موجب بروز این بیماری می‌شود که کدکننده زیرواحد β-گلوبینِ هموگلوبین است. هموگلوبین معیوب (HbS) در شرایط کم اکسیژن پلیمریزه شده و باعث تغییر شکل گلبول‌های قرمز به‌صورت داسی‌شکل می‌شود. این سلول‌ها انعطاف‌پذیری کمتری دارند و می‌توانند رگ‌های خونی کوچک را مسدود کنند که باعث بروز درد ایسکمیکی به نام بحران سلول داسی می‌شود. علائم شایع آن شامل دوره‌های درد شدید، کم‌خونی مزمن، تورم دست‌ها و پاها، عفونت‌های مکرر و تأخیر در رشد در کودکان است. با گذر زمان، کم‌خونی داسی‌شکل می‌تواند موجب آسیب به اندام‌ها مخصوصاً طحال، کبد، کلیه‌ها، ریه‌ها و قلب شود.
پیشرفت در درمان آن
روش‌های درمان کم‌خونی سلول داسی‌شکل در سال‌های اخیر با تمرکز بر کنترل علائم و هدف قراردادن نقص ژنتیکی، به‌شدت تکامل‌یافته‌اند.
1. هیدروکسی اوره: چند دهه است که این دارو سنگ بنای درمان سلول داسی‌شکل است که تولید هموگلوبین جنینی (HbF) را افزایش می دهد و از داسی شدن گلبول های قرمز خون جلوگیری می کند و دفعات بحران های درد و نیاز به تزریق خون را کاهش می دهد.
2. ژن‌درمانی: یکی از نویدبخش‌ترین حوزه‌های تحقیقاتی، ژن‌درمانی است که هدف آن اصلاح جهش ژنتیکی مسئول بروز این بیماری است. تکنیک‌هایی مانند CRISPR-Cas9 پتانسیل ویرایش ژن HBB را برای اصلاح جهش یا فعال کردن مجدد تولید HbF نشان داده‌اند. کارآزمایی‌های بالینی جدید کاهش شدیدی را در بحران‌های سلول داسی‌شکل و نیاز به انتقال خون در بیماران تحت ژن‌درمانی گزارش داده‌اند.
3. پیوند مغز استخوان: پیوند سلول‌های بنیادی خونساز از یک اهدا کننده سازگار می‌تواند کم‌خونی سلول داسی‌شکل را درمان کند اما این روش خطرات زیادی دارد و به طور کلی برای موارد شدید انجام می‌شود. پیشرفت‌های این حوزه شامل استفاده از رژیم‌های شرطی‌سازی با شدتی کاهش‌یافته و گسترش منابع اهداکننده، مانند اهداکنندگان هاپلودیک (نیمه همسان) است.
4. مدیریت درد: درد مزمن برای بسیاری از بیماران کم‌خونی سلول داسی‌شکل معضل مهمی است. معمولاً مُسکن‌ها تجویز می‌شوند، اما خطراتی همچون وابستگی و عوارض جانبی را به همراه دارند. تحقیقات مربوط به روش‌های جایگزین مدیریت درد، از جمله داروهای غیرافیونی، درمان شناختی-رفتاری، و روش‌های یکپارچه مانند طب سوزنی ادامه دارد.
5. داروهای جدید: داروهایی که اخیراً تأیید شده‌اند، مانند voxelotor و crizanlizumab، امید جدیدی را به بیماران می‌بخشند. Voxelotor باعث افزایش میل ترکیبی هموگلوبین به اکسیژن می‌شود و در نتیجه پلیمریزاسیون هموگلوبین را کاهش می دهد. crizanlizumab نیز یک آنتی بادی مونوکلونال است که P-سلکتین را هدف قرار می دهد، مولکولی که در چسبیدن گلبول های قرمز داسی‌شکل به دیواره رگ های خونی نقش دارد، بنابراین از بحران انسداد عروق جلوگیری می کند.
چشم‌انداز آینده
آینده درمان کم‌خونی داسی‌شکل با تحقیقات مداوم بر روی اصلاح تکنیک‌های ژن‌درمانی، بهبود نتایج پیوند و توسعه داروهای جدید امیدوارکننده است. اخیراً درمان‌های مبتنی بر CRISPR تأیید شده‌اند که نقطه عطف مهمی بوده و نشان‌دهنده تغییر جهت به سمت روش‌های درمانی به‌جای مدیریت علائم است.
با وجود این پیشرفت‌ها، هنوز هم چالش‌هایی همچون اطمینان از دسترسی عادلانه به درمان‌های جدید و پرداختن به هزینه‌های بالای مرتبط با درمان‌های پیشرفته وجود دارند. ادامه تحقیقات و همکاری بین دانشمندان، پزشکان و سیاست‌گذاران برای تبدیل این پیشرفت‌های علمی به امکاناتی در دسترس برای تمام بیماران کم‌خونی داسی‌شکل ضروری است.
منابع
Wilson S. Sickle Cell Disease in 2023: Laying the Foundation for Future Breakthroughs. The Hematologist. 2024 Jan 1;21(1).
Brandow AM, Liem RI. Advances in the diagnosis and treatment of sickle cell disease. Journal of hematology & oncology. 2022 Mar 3;15(1):20.
https://www.sciencedaily.com/releases/2023/08/230830195934.htm
