به انواع مختلف اسیدهای نوکلئیک آزاد در پلاسما شامل قطعات DNA ژنومی، DNA میتوکندریایی، اصطلاحا Circulating-free nucleic acid گفته می شود. بخش مهمی از این اسیدهای نوکلئیک آزاد در پلاسما را (cfDNA) تشکیل می دهد. cfDNA به صورت قطعاتی با وزن مولکولی حدود 0.18-21KB در سرم یا پلاسما افراد سالم و افراد مبتلا به بسیاری از بیماری ها قابل تشخیص هستند. به cfDNA نشات گرفته از تومورهای اولیه، محل های متاستاتیک یا سلول های توموری نشات گرفته در گردش خون ctDNA گفته می شود. در سال های اخیر استفاده از cfDNA به عنوان یک تومور مارکرغیرتهاجمی، توجه زیادی از محقیقن را به خود جلب کرده است. میزان ترشح ctDNA به گردش خون بستگی به محل، اندازه و رگزایی تومور دارد و منجر به تفاوت در میزان ctDNA در بیماران می شود. مدت زمان نیمه عمر ctDNA در گردش خون از 16 دقیقه تا 2.5 ساعت است . غلظت کل cfDNA در افراد سالم به طور متوسط 30 نانوگرم در میلی لیتر پلاسما و در محدوده 0 تا 100 نانوگرم در میلی لیتر است، در حالی که در بیماران مبتلا به سرطان به 1000 نانوگرم در میلی لیتر می رسد. حضور cfDNA در پلاسمای انسانی برای اولین بار در سال 1948 توسط Metais وMandel گزارش شد. به طور کلی مطالعات انجام شده غلظت بالاتری از cfDNA را در بیماران مبتلا به سرطان در مقایسه با گروه سالم گزارش کرده اند. این غلظت تحت تاثیر متغیرهای مرتبط همچون سایز تومور، Stage بیماری، محل ایجاد تومور و فاکتورهای مرتبط با پیش آگهی بیماری می باشد و به همین دلیل اندازه گیری مقدار cfDNA از طریق روش های حساس می تواند جهت بررسی شاخص هایی همانند سایز تومور، Stage بیماری، محل ایجاد تومور و پیش آکهی بیماری مورد استفاده قرار گیرد. در سرطان سلول غیرکوچک ریه نشان داده شده است که بیماران در مقایسه با افراد سالم دارای میزان بیشتری از cfDNA هستند و همچنین بین مقدار cfDNA و مرحله و درجه بیماری، درگیری گره های لنفاوی و متاستاز ارتباط وجود دارد. همچنین در بیماران با سرطان معده نشان داده شده است که cfDNA تومورمارکر مفیدی در پیگیری پیشرفت بیماری می باشد. سرطان پانکراس از جمله خطرناک ترین و تهاجمی ترین سرطان هاست. در این بیماران سطح cfDNA با بقای بیماری ارتباط دارد، به طوریکه میزان بالاتر از ng/ml 62 از cfDNA با متاستاز و کوتاه شدن عمر بیمار همراه است.
در مطالعه که Cheng و همکارانش در سال 2017 انجام دادند، cfDNA به عنوان یک ابزار بالینی غیر تهاجمی برای سرطان تخمدان استفاده گردید و تجزیه تحلیل های کمی صورت گرفته نشان داد که سطح cfDNA به طور قابل توجهی در سرم/پلاسمای بیماران مبتلا به سرطان تخمدان در مقایسه با افراد سالم و بیمارانی که مبتلا به تومورهای خوش خیم تخمدان هستند، افزایش یافته است.
در واقع با تشخیص cfDNA در خون، به وسیله ی بافت برداری مایع می توان اطلاعات لحظه ای راجع به پیشرفت تومور، میزان اثر بخشی درمان و احتمال متاستاتیک بودن تومور به دست آورد. در حقیقت، توسعه های تکنولوژیکی می توانند این امکان را به وجود بیاورند که به جای یک بافت برداری معمولی، به کمک نمونه های خونی متعدد، سرطان را تشخیص داده و کنترل نماییم.
منابع
Peng Y, Mei W, Ma K, Zeng C. Circulating tumor DNA and minimal residual disease (MRD) in solid tumors: current horizons and future perspectives. Frontiers in oncology. 2021 Nov 18;11:763790.
Bredno J, Lipson J, Venn O, Aravanis AM, Jamshidi A. Clinical correlates of circulating cell-free DNA tumor fraction. PLoS One. 2021 Aug 25;16(8):e0256436.i
نویسنده متن
دکتر زهره سلیمی، مسئول فنی بخش بیوشیمی و هورمون آزمایشگاه پاتوبیولوژی بصیر
