پاتولوژی نئوپلاستیک مغز استخوان به ایجاد توده‌های غیرطبیعی و سرطانی در مغز استخوان گفته می‌شود. مغز استخوان بافت نرم و اسفنجی شکلی است که در حفره‌های استخوانی وجود دارد و وظیفه اصلی آن تولید سلول‌های خونی همچون گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها است. اختلالات نئوپلاستیک در مغز استخوان می‌تواند باعث تولید بیش از حد یا اختلال در عملکرد این سلول‌های خونی شود و در نتیجه انواع مختلفی از سرطان‌های خون یا بیماری‌های مغز استخوان رخ دهد. بیماری‌های شایع نئوپلاستیک مغز استخوان لوسمی، لنفوم و مولتیپل میلوما هستند. در این مطلب این بیماری‌ها را بیشتر توضیح می‌دهیم:
لوسمی
لوسمی به گروهی از سرطان‌های خون گفته می‌شود که منشأ آنها از مغز استخوان است و با تکثیر کنترل نشده گلبول‌های سفید خون (لکوسیت‌ها) مشخص می‌شود. چهار نوع اصلی دارد: لوسمی میلوئیدی حاد (AML)، لوسمی میلوئیدی مزمن (CML)، لوسمی لنفوبلاستیک حاد (ALL) و لوسمی لنفوسیتی مزمن (CLL).
– در AML و ALL، سلول‌های غیرطبیعی مغز استخوان معمولاً نابالغ هستند و نمی‌توانند به‌درستی عمل کنند که باعث کاهش تولید سلول‌های خونی طبیعی و تجمع سلول‌های لوسمیک در مغز استخوان، خون و سایر اندام‌ها می‌شود.
– در CML و CLL، تولید بیش از حد گلبول‌های سفید بالغ، مخصوصاً سلول‌های میلوئیدی یا لنفوسیتی وجود دارد. این سلول‌ها ممکن است عملکرد طبیعی نداشته باشند و سلول‌های خونی سالم را از بین ببرند.
لنفوم
لنفوم سرطانی است که سیستم لنفاوی را درگیر می‌نماید، اما می‌تواند به مغز استخوان نیز برسد. دو نوع اصلی دارد: لنفوم هوچکین و لنفوم غیرهوچکین.
– در برخی موارد، سلول‌های لنفوم می‌توانند به مغز استخوان نفوذ کنند و باعث افزایش لنفوسیت‌ها و جابه‌جایی سلول‌های طبیعی خون شوند که باعث کم‌خونی، خونریزی و افزایش حساسیت به عفونت‌ها می‌گردد.
مولتیپل میلوما
مولتیپل میلوما سرطانی است که در سلول‌های پلاسما (نوعی گلبول سفید که در مغز استخوان یافت می‌شود)، ایجاد می‌شود. در این حالت، سلول‌های پلاسمایی غیرطبیعی به طور غیرقابل‌کنترلی تکثیر می‌شوند و پروتئین مونوکلونال (پروتئین M) تولید می‌کنند.
– این سلول‌های غیرطبیعی می‌توانند سلول‌های مغز استخوان سالم را از بین ببرند و تولید گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها را کاهش دهند که باعث کم‌خونی، استعداد ابتلا به عفونت‌ها و خونریزی می‌گردد.
تشخیص پاتولوژیک نئوپلاستیک مغز استخوان
شامل بررسی بافت و سلول‌های مغز استخوان برای تشخیص وجود بیماری‌های سرطانی مانند لوسمی، لنفوم، میلوما و سایر اختلالات هماتولوژیک است. چند روش و تکنیک معمولاً در این فرایند انجام می‌شود:
1. آسپیراسیون و بیوپسی مغز استخوان: اینها مراحل اولیه ی گرفتن نمونه های مغز استخوان برای تشخیص سرطان‌ها هستند. آسپیراسیون شامل استفاده از یک سوزن نازک برای کشیدن نمونه مغز استخوان است، اما بیوپسی شامل برداشتن هسته کوچکی از بافت مغز استخوان است. سپس نمونه‌ها زیر میکروسکوپ بررسی می‌شوند تا مورفولوژی سلولی و وجود سلول‌های غیرطبیعی ارزیابی شود.
2. ارزیابی مورفولوژیک: یک جنبه مهم در تشخیص پاتولوژیک نئوپلاستیک مغز استخوان، بررسی میکروسکوپی سلول‌های مغز استخوان و ظاهر آنها است. پاتولوژیست‌ها به دنبال تغییرات اندازه، شکل و ویژگی‌های رنگ آمیزی سلول هستند که می‌توانند نشان دهنده وجود سلول‌های سرطانی یا سایر ناهنجاری ها باشند.
3. فلوسایتومتری: تکنیکی است که برای آنالیز ایمونوفنوتیپ سلول‌ها در مغز استخوان استفاده می‌شود و مارکرهای سطح سلولی خاص را شناسایی و سلول‌ها را بر اساس پروفایل بیان آنتی ژن شان طبقه بندی می کند. الگوهای غیرطبیعی می‌توانند نشان دهنده وجود انواع خاصی از لوسمی یا لنفوم باشند.
4. سیتوژنتیک: شامل آنالیز ناهنجاری های کروموزومی در سلول‌های مغز استخوان است. تکنیک‌هایی مانند کاریوتایپینگ و هیبریداسیون فلورسانس درجا (FISH) برای تشخیص بازآرایی‌های کروموزومی، جابه‌جایی‌ها و جهش‌هایی که در بیماری‌های مختلف نئوپلاستیک رایج هستند، استفاده می‌شوند.
5. آزمایش ژنتیک مولکولی: آزمایش‌های مولکولی، مانند واکنش زنجیره ای پلیمراز (PCR) و توالی یابی نسل بعد (NGS)، می‌توانند جهش ها و تغییرات ژنتیکی خاص را در مغز استخوان شناسایی کنند. این آزمایش‌ها به تشخیص بیماری‌هایی مانند نئوپلاسم‌های میلوپرولیفراتیو و سندرم‌های میلودیسپلاستیک کمک می‌کنند.
6. ایمونوهیستوشیمی: ایمونوهیستوشیمی شامل استفاده از آنتی بادی ها برای تشخیص پروتئین های خاص در بافت مغز استخوان است. این تکنیک می‌تواند در تشخیص انواع مختلف لنفوم و لوسمی مفید باشد.
7. رنگ‌های خاص: رنگ‌های خاص مانند پریودیک اسید شیف (PAS) و سودان سیاه، می‌توانند برای مشخص کردن اجزای سلولی خاص مانند گرانول‌ها یا لیپیدها استفاده شوند که به تشخیص برخی اختلالات مغز استخوان کمک می‌کنند.
8. فلوسایتومتری ایمونوفنوتایپینگ: می‌تواند برای آنالیز ایمونوفنوتیپ سلول‌های مغز استخوان استفاده شود. این روش اختصاصاً در تشخیص و طبقه بندی سرطان‌های خون بر اساس بیان مارکرهای سطحی خاص روی سلول‌ها مفید است.
9. الکتروفورز پروتئین سرم و ادرار: این آزمایش برای تشخیص وجود پروتئین های غیرطبیعی در خون یا ادرار انجام می‌شود که در تشخیص بیماری هایی مانند مولتیپل میلوما مفید است.
10. هیستولوژی و ایمونوفلورسانس: برای بیماری‌های نئوپلاستیک خاصی که بر مغز استخوان تأثیر می گذارد، مانند میلوفیبروز، بررسی هیستولوژیک مقاطع مغز استخوان و ایمونوفلورسانس می‌تواند اطلاعات تشخیصی مهمی ارائه دهد.
علائم خاص، پیش‌آگهی و درمان پاتولوژی نئوپلاستیک مغز استخوان بسته به نوع و مرحله بیماری متفاوت است. تشخیص معمولاً شامل بیوپسی مغز استخوان، آزمایش خون و تصویربرداری است. درمان می‌تواند شامل شیمی‌درمانی، پرتودرمانی، پیوند سلول‌های بنیادی، درمان‌های هدفمند و حمایتی باشد.
تشخیص زودهنگام و درمان مناسب برای بهبود بیماران مبتلا به اختلالات نئوپلاستیک مغز استخوان بسیار مهم است. این بیماری‌ها پیچیده هستند و درمان نیازمند مشارکت متخصصین مختلف همچون هماتولوژیست‌ها، انکولوژیست‌ها و سایرین است.
منابع
Fujino M. The histopathology of myeloma in the bone marrow. J Clin Exp Hematop. 2018;58(2):61-67. doi: 10.3960/jslrt.18014. PMID: 29998977; PMCID: PMC6413148.
Hui HYL, Stanley J, Clarke K, Erber WN, Fuller KA. Multi-probe FISH Analysis of Immunophenotyped Chronic Lymphocytic Leukemia by Imaging Flow Cytometry. Curr Protoc. 2021 Oct;1(10):e260. doi: 10.1002/cpz1.260. PMID: 34610214.
Obiorah IE, Wang HW, Ma D, Martin E, Wilson WH, Braylan R. The Effectiveness of Dual-Staining Immunohistochemistry in the Detection of Mantle Cell Lymphoma in the Bone Marrow. Am J Clin Pathol. 2022 May 4;157(5):709-717. doi: 10.1093/ajcp/aqab179. PMID: 35512254; PMCID: PMC9071283.
